Código deontolóxico

Orientacións deontolóxicas para a práctica da antropoloxía profesional

Preámbulo

A Asociación de Antropoloxía do Estado Español (ASAEE) responde á inquietude manifestada pola comunidade antropolóxica de iniciar unha reflexión sobre a dimensión ética do noso traballo profesional. Nun contexto no que tanto a lexislación como as institucións públicas esixen de forma crecente que a actividade investigadora se realice conforme a normas deontolóxicas aceptadas pola comunidade científica internacional, a ASAEE quere impulsar un espazo propio e dinámico de deliberación. Fronte á hexemonía dunha visión cientifista, trátase de traballar sobre a especificidade da nosa disciplina e sobre as orientacións de tipo ético coas que nos comprometemos profesionalmente. As antropólogas e os antropólogos actuamos en situacións complexas onde os dilemas éticos se presentan en diversas fases do traballo e en relación con distintos axentes participantes. Por iso, e sen menoscabo do cumprimento do espírito deontolóxico de transparencia e necesidade de render contas dos obxectivos, riscos, e beneficios potenciais de calquera traballo científico, a práctica profesional da Antropoloxía adquire unha reflexividade ética idiosincrática.

Este documento parte do respecto e a potenciación da enorme diversidade teórica, metodolóxica e, en xeral, profesional das prácticas antropolóxicas contemporáneas. A crecente complexidade das sociedades globalizadas únese a contextos de traballo cada vez máis interdisciplinares e estruturas de financiamento, públicas ou privadas, que xeran intereses e demandas a miúdo contraditorios desde a perspectiva ética. Propoñemos, por tanto, máis que códigos de conduta, orientacións para a toma de decisións nas diversas disxuntivas éticas ás que nos enfrontamos, salientando a especificidade do traballo de campo etnográfico e expondo a necesidade de remitirlle a este a consideración dos principios éticos consensuados no marco asociativo da Antropoloxía. Concibido como intrinsecamente dinámico e deliberativo, este espazo de reflexión ética configúrase como un instrumento colectivo de autorregulación para a defensa e a dignificación da nosa profesión, sendo o seu contido complementario ao que dispoñen as normas legais existentes.

Alcance e obxectivos

Este documento expón un conxunto de recomendacións e compromisos aplicables á práctica profesional de antropólogos e antropólogas vinculados ás asociacións integradas na ASAEE. Os seus obxectivos son:

  1. Promover que a actividade profesional de antropólogos e antropólogas se desenvolva cumprindo os máximos estándares de rigor, honestidade e responsabilidade.
  2. Fomentar a adquisición de boas prácticas científicas, académicas, docentes e profesionais, incluíndo tamén a etapa de formación dos investigadores.
  3. Fomentar a reflexión sobre as cuestións éticas vinculadas á práctica da Antropoloxía, os seus beneficios e os seus riscos.
  4. Definir os dereitos e responsabilidades de antropólogos e antropólogas.
  5. Servir de plataforma e promover o debate público e a protección das boas prácticas profesionais de investigación e intervención de antropólogos e antropólogas en todo tipo de contextos.

Os profesionais da Antropoloxía ou quen se adhira á disciplina reivindican que na práctica específica da súa profesión:

  1. Se respecte a súa capacidade de definir libremente e sen censura institucional, política, ideolóxica ou programática, o enfoque temático, as formulacións teórico-metodolóxicas e a orientación básica, aplicada e activista. Ao mesmo tempo, os antropólogos e as antropólogas comprométense a que as ditas eleccións temáticas, teóricas, metodolóxicas e de orientación consideren e lles dean prioridade á protección e ao benestar dos individuos e colectivos que son suxeito da investigación.
  2. Se respecte o seu compromiso de confidencialidade e anonimato das persoas coas que traballa.
  3. Se preserve o dereito de autoría e publicación dos achados de investigación, aínda cando o traballo constitúa un encargo de organismos públicos ou privados ou sexa parte dunha investigación-acción.

Os antropólogos e as antropólogas comprométense a respectar unha serie de compromisos, de tipo ético, co amplo espectro de axentes sociais e/ou institucións involucrado nos nosos traballos. Distínguense catro ámbitos de aplicación destes compromisos:

  1. O primeiro e máis fundamental compromiso da práctica antropolóxica establécese coas persoas coas que colaboramos directamente no noso traballo de campo. Tradicionalmente a Antropoloxía traballou con grupos minoritarios e/ou en sitios periféricos, sendo por tanto máis crucial, se cabe, preservar a integridade ética do traballo antropolóxico realizado. Garantir o benestar, seguridade e protección da poboación involucrada no noso traballo é o noso compromiso máis arraigado e consensuado, e con relación a este a antropóloga ou o antropólogo:
    1. Informará os participantes no seu traballo dos obxectivos da súa investigación e dos seus posibles impactos e riscos, con claridade e adaptado ao contexto educativo e lingüístico das persoas participantes, evitando calquera tipo de traballo encuberto.
    2. Solicitará o consentimento informado dos participantes no traballo antropolóxico, aínda sen a necesidade dun formato escrito asinado, en cuxo caso debe xustificarse a idoneidade do consentimento informado oral, moi común no traballo etnográfico. O consentimento informado deberá obterse antes de comezar o traballo cos participantes, e deberase respectar o seu dereito para retiralo con posterioridade.
    3. Comprometerase explicitamente a gardar a debida confidencialidade sobre os datos persoais dos participantes e sobre calquera outro dato ou testemuño que estes consideren privado ou confidencial. Tamén se garantirá o anonimato dos participantes e, se isto non fose posible, avisarase desta circunstancia. Acordarase con estes modos e ámbitos de identificación e información de natureza persoal ou privada e apoiaranse relacións construtivas de investigación e toma de decisións.
    4. Garantirá que esta información sexa accesible aos participantes durante todo o traballo antropolóxico e asegurarase de incluír sempre as fontes de financiamento do traballo, os posibles impactos ou riscos que puidesen desprenderse da súa participación, e a liberdade para non contestar ou interromper a súa colaboración sen necesidade de xustificación.
    5. Avaliará de antemán os posibles riscos e impactos e terá a responsabilidade de poñer os medios para evitar que a súa práctica profesional poida causar, sequera potencialmente, risco ou dano á seguridade, dignidade ou privacidade das persoas e comunidades participantes.
    6. Garantirá a apropiada custodia de información, fotografías, vídeos, entrevistas ou notas de campo, informando explicitamente os participantes na investigación sobre o destino deste material e o seu uso na divulgación do traballo. Os arquivos ou rexistros que conteñan información sobre persoas deberán obterse e almacenarse de modo que se poida garantir o cumprimento da Lei de protección de datos.
    7. Promoverá e fará honra á reciprocidade e confianza mutua entre investigadores e participantes, reflexionando explicitamente sobre as relacións de poder establecidas no traballo antropolóxico, potenciando unhas relacións o máis igualitarias e participativas posible.
    8. Defenderá o dereito á propiedade intelectual da sociedade onde realizamos o noso traballo, acordando o recoñecemento explícito neste da súa parte de colaboración no traballo.
    9. Valorará coidadosamente o potencial impacto da difusión de información, utilizando os resultados do seu traballo dunha maneira responsable e primando sempre a seguridade e benestar dos participantes.
  2. En segundo lugar, a antropóloga e o antropólogo manteñen compromisos de actuación con relación á disciplina e á comunidade antropolóxica, relacións nas que a reflexión sobre a dimensión ética do noso traballo é de maneira clave un instrumento de formación e un estímulo continuo para a reflexión e o debate. Estes compromisos obrígannos a:
    1. Enfrontar dilemas éticos en cada etapa do noso traballo e a establecer canles de comunicación ética apropiadas.
    2. Incorporar no deseño dos nosos proxectos profesionais un apartado que realice unha reflexión detallada dos procedementos desenvoltos para garantir os compromisos éticos asumidos.
    3. Incorporar os resultados relevantes de proxectos anteriores e darlle crédito ao traballo desenvolto pola comunidade antropolóxica e científica e, en especial, á produción académica e investigadora local e nacional dos lugares nos que os investigadores desenvolven o seu traballo, dando adecuada difusión e posibilitando o acceso ás súas conclusións entre as e os colegas de profesión.
    4. Garantir a máxima honestidade no procesamento e difusión do traballo, sen distorsionar conscientemente a información, sen manipular evidencias, falsificar, nin plaxiar.
    5. Facer todo o posible para preservar as oportunidades de traballo de campo para futuros investigadores e investigadoras e recoñecer de forma explícita as contribucións de asistentes, bolseiros, estudantes e outros colaboradores no noso traballo.
    6. Levar a cabo un rigoroso proceso de obtención e interpretación de datos, co maior rigor científico e metodolóxico e, no caso de que se detecten erros tras unha posible publicación ou potenciais riscos para a poboación estudada anos despois, farase unha rectificación pública á maior prontitude.
    7. Desenvolver boas prácticas docentes e de investigación comprometéndose a non usar en edición materiais producidos polo alumnado na aula, salvo expreso coñecemento destes ou figurando como partícipes e asinantes no documento científico pertinente.
  3. Como todos os profesionais da investigación e noutras áreas do noso traballo profesional, as antropólogas e os antropólogos establecen compromisos con diversas entidades financiadoras (públicas ou privadas), institucións contratantes, e cos gobernos locais e nacionais dos ámbitos en que se realizan as investigacións, que nos obrigan a:
    1. Confirmar a compatibilidade dos propósitos e esixencias das institucións públicas e privadas que nos contratan como profesionais coas orientacións éticas consensuadas no noso colectivo profesional.
    2. Ser claros e rotundos con certos aspectos éticos como a transparencia da investigación en relación cos seus participantes, a valoración de danos ou efectos potenciais do traballo na súa seguridade e benestar, e o respecto á confidencialidade, privacidade e anonimato das fontes de información.
    3. Evitar conflitos de interese que comprometan a participación no traballo antropolóxico e, en caso de conflito, facer sempre prevalecer a responsabilidade con respecto aos participantes individuais, grupos e comunidades, con especial atención a aqueles situados en posicións de vulnerabilidade social.
    4. Respectar as leis e condicións de acceso dos gobernos locais e nacionais, e en particular os usos e costumes das comunidades nas que traballamos, a condición de que iso non implique poñer en perigo a integridade e benestar dos participantes ou comprometer os principios ou compromisos éticos da investigadora ou investigador.
  4. Finalmente, as antropólogas e os antropólogos consideran que o seu traballo e as súas prácticas de investigación deben sempre e, por encima de todo, redundar nun beneficio social o máis amplo posible. O traballo antropolóxico comprométese á defensa da integridade profesional, independentemente de que esta se contextualice nunha posición de “neutralidade valorativa” ou ben desde un traballo comprometido na transformación social. En ambos os casos o rigor e a honestidade serán principios inescusables, facendo sempre explícitas as limitacións das nosas metodoloxías e interpretacións e intervindo contundentemente ante posibles falsificacións ou banalizacións do noso traballo que poidan ter implicacións para a Antropoloxía e os participantes nos nosos traballos.

Proposta realizada polo Comité ad hoc sobre ética profesional antropolóxica*.

Coordinadora: Celeste Jiménez de Madariaga Equipo de traballo: Anthony Arnhold, Susana Carro-Ripalda, Santiago Martínez Magdalena e Liliana Suárez Navaz TARRAGONA, setembro de 2014

*Esta proposta realizouse para a anterior Federación de Asociacións de Antropoloxía do Estado Español (FAAEE) e o texto recuperouse para a actual Asociación de Antropoloxía do Estado Español (ASAEE).


Texto traducido ao galego pola Agantro. Orixinal: https://asaee-antropologia.org/asaee/codigo-deontologico/